بیمارستان فارابی

آسیب‌های ناشی از نور شدید مانند نور لیزرها، یک چالش بالینی مهم در چشم‌پزشکی است. در سال‌های اخیر، با افزایش استفاده از اسباب‌بازی‌های حاوی منابع نوری قوی مانند لیزرها و فلش‌های LED، شاهد افزایش موارد آسیب به ماکولا و فووآ در کودکان بوده‌ایم. این اسباب‌بازی‌ها، که غالباً بدون استاندارد‌های ایمنی کافی تولید می‌شوند، می‌توانند به راحتی باعث آسیب‌های دائمی به بینایی شوند. هدف این مطلب، ارائه یک مرور کلی بر مکانیسم، تشخیص و مدیریت این نوع آسیب‌ها است تا رزیدنت‌های چشم‌پزشکی با این پدیده نوظهور آشنا شوند. این مطلب از منبع AAO (American Academy of Opthalmology) تهیه شده است. 

مکانیسم آسیب

آسیب نور شدید لیزر به شبکیه به طور عمده از طریق سه مکانیسم اصلی رخ می‌دهد:

آسیب حرارتی (Thermal Damage)

• این نوع آسیب، که اغلب توسط لیزرهای با توان بالا ایجاد می‌شود، به دلیل جذب سریع انرژی نور توسط ملانین در لایه اپیتلیوم رنگدانه شبکیه (RPE) و مشیمیه اتفاق می‌افتد.
• جذب انرژی نور باعث افزایش سریع دما و در نتیجه تخریب پروتئین‌ها و انعقاد بافت می‌شود.
• این فرآیند منجر به نکروز سلولی و ایجاد اسکار (جای زخم) دائمی در شبکیه می‌شود.

آسیب مکانیکی (Mechanical Damage)

• این نوع آسیب در مواجهه با پالس‌های کوتاه و بسیار پرقدرت لیزر رخ می‌دهد.
• انرژی جذب شده به سرعت باعث تبخیر بافت، ایجاد حباب‌های گازی و شوک صوتی می‌شود که به بافت‌های مجاور آسیب می‌رساند.

آسیب فتوشیمیایی (Photochemical Damage)

• این نوع آسیب، که اغلب توسط منابع نوری با طول موج کوتاه (مانند نور آبی) ایجاد می‌شود، از طریق واکنش‌های رادیکال آزاد رخ می‌دهد.
• نور آبی با طول موج ۴۰۰ تا ۵۰۰ نانومتر، باعث تولید رادیکال‌های آزاد سمی در سلول‌های گیرنده نور (فوتورسپتورها) و RPE می‌شود.
• این رادیکال‌ها به غشاهای سلولی و سایر ساختارهای حیاتی آسیب می‌رسانند و منجر به مرگ سلولی می‌شوند. این آسیب حتی با انرژی‌های کمتر و در مدت زمان طولانی‌تر نیز می‌تواند رخ دهد.

اسباب‌بازی‌ها و تهدید آن‌ها برای فووآ

اسباب‌بازی‌های حاوی لیزر و چراغ‌های LED قوی، یک تهدید جدی برای سلامت بینایی کودکان هستند. کودکان اغلب این وسایل را به طور مستقیم به سمت چشم خود یا دیگران می‌گیرند. آسیب لیزری به فووآ اغلب به صورت یک ضایعه کوچک، گرد و خاکستری-سفید با حاشیه‌ای نامنظم و گاهی همراه با خونریزی (Hemorrhage) در معاینه فوندوسکوپی دیده می‌شود. آسیب‌های ناشی از نور آبی نیز می‌توانند باعث ایجاد ضایعات نامشخص و گسترده‌تر در ماکولا شوند که به مرور زمان به آتروفی RPE و کاهش شدید حدت بینایی (Visual Acuity) منجر می‌شود.

تشخیص و ارزیابی

برای تشخیص این آسیب‌ها، علاوه بر معاینه دقیق فوندوسکوپی (Funduscopy)، از ابزارهای تصویربرداری پیشرفته نیز استفاده می‌شود:

• OCT (Optical Coherence Tomography): تصاویر OCT آسیب‌های لایه‌های مختلف شبکیه، از جمله RPE و گیرنده‌های نوری، را با وضوح بالا نشان می‌دهد. در موارد آسیب حاد، می‌توان ضخیم‌شدگی و از بین رفتن لایه‌های شبکیه را مشاهده کرد.
• آنژیوگرافی فلورسین (Fluorescein Angiography): این روش می‌تواند نشت عروقی و آسیب به سد خونی-شبکیه‌ای (Blood-Retinal Barrier) را نشان دهد.
• اتوفلورسانس (Autofluorescence): آسیب به RPE باعث تغییر در الگوی اتوفلورسانس می‌شود که به تشخیص و پیگیری پیشرفت آسیب کمک می‌کند.

مدیریت و درمان

متأسفانه، در حال حاضر درمان قطعی برای آسیب‌های ناشی از لیزرها به شبکیه وجود ندارد و هدف اصلی، مدیریت علائم و جلوگیری از آسیب بیشتر است.

• آموزش و پیشگیری: مهم‌ترین بخش مدیریت، آموزش والدین و عموم جامعه در مورد خطرات این اسباب‌بازی‌ها و پرهیز از خرید آن‌ها است.
• پیگیری منظم: بیماران باید به صورت دوره‌ای معاینه شوند تا هرگونه تغییر یا عوارض احتمالی مانند نئوواسکولاریزاسیون کوروئیدال (Choroidal Neovascularization) به موقع تشخیص داده و درمان شود.
• درمان‌های حمایتی: استفاده از کورتیکواستروئیدها (Corticosteroids) در موارد حاد و التهابی، هرچند بحث‌برانگیز است، اما در برخی مطالعات نتایج مثبتی داشته است.

آسیب‌های شبکیه ناشی از اسباب‌بازی‌های نوری، یک تهدید جدی برای بینایی کودکان است. رزیدنت‌های چشم‌پزشکی باید با مکانیسم‌های این آسیب، روش‌های تشخیصی و اهمیت پیشگیری آشنا باشند. تشخیص زودهنگام و پیگیری دقیق برای حفظ حداکثر بینایی ممکن در این بیماران ضروری است. همکاری با نهادهای مربوطه برای وضع استانداردهای ایمنی برای این نوع اسباب‌بازی‌ها، گامی حیاتی در جهت کاهش این آسیب‌ها خواهد بود. با توجه به اهمیت این موضوع دکتر نادر محمدی، جراح و متخصص چشم و فلوشیپ ویتره و رتین بیمارستان فارابی در قالب یک فیلم با عنوان A Toy in Hand, A Threat to the Fovea An Overview of Photic Retinal Injuries به بیان مواردی از این آسیب ها پرداخته که تماشای آن را به رزیدنت های چشم پزشکی توصیه می کنیم. با کلیک روی مطالعه بیشتر می توانید فیلم این کنفرانس را تماشا کنید.